Pas Luftës së Dytë Botërore, mundësia për të fituar kontrollin mbi mendjen e një personi u bë një nga kërkimet kryesore për shërbimet e inteligjencës.
Mes lojërave të pafundme të spiunazhit, aftësia për të bërë dikë të thotë të vërtetën e plotë gjatë marrjes në pyetje, ose për të fshirë personalitetin e një subjekti dhe për të imponuar një tjetër – ndoshta, një të kontrolluar – u bë mjaft tërheqëse për shërbimet sekrete.
Në vitin 1979, ish-oficeri i Departamentit të Shtetit të SHBA-së, John Marks botoi një libër të quajtur “Kërkimi për ‘Kandidatin Mançurian'”, i cili përqendrohej në eksperimentet e kontrollit të mendjes të CIA-s dhe bazohet në dokumentet e agjencisë, të publikuara nën Aktin e Lirisë së Informacionit.
Shprehja ‘Kandidat Mançurian’ doli nga titulli i romanit të Richard Condon, i botuar për herë të parë në 1959, i cili tregon historinë e një ushtari amerikan të cilit iu bë lavazh truri dhe u shndërrua në vrasës nga komunistët. Në atë kohë, frika se rivalët e Amerikës mund të përdornin teknika të tilla nuk ishte vetëm një fantazi imagjinare, por një çështje shqetësuese shumë serioze.
Kështu e përshkruan John Marks: “Në vitin 1947, Akti i Sigurisë Kombëtare krijoi jo vetëm CIA-n, por edhe Këshillin e Sigurisë Kombëtare – në përgjithësi, strukturën komanduese për Luftën e Ftohtë. Udhëheqësit e Zyrës së Shërbimeve Strategjike të kohës së luftës si William Donovan dhe Allen Dulles lobuan me gjithë energjitë e tyre për Aktin. Zyrtarët brenda strukturës së re të komandës së shpejti vunë në punë frikën dhe nocionet e tyre madhështore. Duke reaguar ndaj kërcënimit të perceptuar, ata morën një qëndrim të pamëshirshëm dhe luftarak ndaj kujtdo që e konsideronin armik – veçanërisht Bashkimit Sovjetik. Ata e morën përsipër të luftonin komunizmin dhe gjërat që mund të çonin në komunizëm kudo në botë.”
“Orientimi mbrojtës shpejt u bë dytësor”
Në vitin 1975, ky komitet i përzgjedhur i Senatit të SHBA-së, i kryesuar nga senatori demokrat nga Idaho Frank Church, shqyrtoi abuzimet e mundshme të inteligjencës të kryera në të kaluarën. Ishte pjesë e të ashtuquajturit ‘Viti i Inteligjencës’, një seri hetimesh mbi operacionet që përfshinin ‘veprimtari të paligjshme, të pahijshme ose joetike’, siç e thoshte rezoluta për krijimin e komitetit të Church.
Në fakt, kishte arsye që publiku amerikan të vinte në dyshim metodat e shërbimeve sekrete. Pas skandalit Watergate, u zbulua se CIA kishte një rol të drejtpërdrejtë në atë që ndodhi. Ndërsa përshkruan veprimtaritë e CIA-s në shkrimin e tij për New York Times, gazetari Seymour Hersh përmendi operacionet e agjencive të tjera që synojnë qytetarët amerikanë. Vetë CIA publikoi dokumentet për këtë çështje vetëm në vitin 2007.
Pra, komiteti i Church kishte mjaft punë për të bërë. Anëtarët mbajtën 126 mbledhje të plota të komitetit, 40 seanca dëgjimore të nënkomisioneve dhe intervistuan rreth 800 dëshmitarë. Pasi kërkoi nëpër 110,000 dokumente, komiteti publikoi raportin e tij përfundimtar në prill 1976.
Ai gjithashtu lëshoi një dokument të quajtur ‘Komplote të dyshuara për vrasje që përfshijnë liderë të huaj”, duke dhnë hollësi mbi planet e inteligjencës për të vrarë disa figura kryesore si Patrice Lumumba dhe Fidel Castro.
Raporti kryesor përmban një kapitull të madh kushtuar përdorimit të agjentëve kimikë dhe biologjikë nga agjencitë e inteligjencës.
“Frika se vendet armiqësore ndaj Shteteve të Bashkuara do të përdornin agjentë kimikë dhe biologjikë kundër amerikanëve ose aleatëve të Amerikës çuan në zhvillimin e një programi mbrojtës të krijuar për të zbuluar teknika për agjencitë e inteligjencës amerikane për të zbuluar dhe luftuar agjentët kimikë dhe biologjikë.” – thotë raporti duke treguar se arma mbrojtëse shpejt u kthye në sulmuese.
Orientimi mbrojtës shpejt u bë dytësor, pasi u bë i dukshëm përdorimi i mundshëm i këtyre agjentëve, për të marrë informacion ose për të marrë kontrollin mbi agjentët e armikut.
Raporti vazhdon duke shpjeguar se programet ishin aq të ndjeshme sa ‘pak njerëz, madje edhe brenda agjencive’ dinin gjë për ekzistencën e tyre, dhe ‘nuk ka asnjë provë që as dega ekzekutive dhe as Kongresi ishin informuar ndonjëherë’. Si rezultat, shumë njerëz pësuan disa dëmtime dhe të paktën dy prej tyre vdiqën për shkak të eksperimenteve.
Një shembull i zymtë është rasti i tenistit amerikan Harold Blauer. Në vitin 1952, ai hyri vullnetarisht në Institutin Psikiatrik të Shtetit të Nju Jorkut, sepse vuante nga depresioni i shoqëruar nga divorci. Instituti kishte një kontratë sekrete me Ushtrinë për kërkimin e agjentëve të mundshëm të luftës kimike.
Si pjesë e një eksperimenti për të cilin ai nuk dinte asgjë, Blauer-it iu dhanë një sërë derivatesh të një lënde psikedelike të quajtur meskaline dhe vdiq. Në vitin 1987, një gjykatë amerikane vendosi se qeveria kishte fshehur rolin e saj në vdekjen e burrit. Një gjykatës urdhëroi autoritetet të paguajnë 700,000 dollarë për familjen e Blauer.
Kandidatët e paqëllimtë
Që nga fundi i viteve 1940, CIA drejtoi disa projekte që përfshinin agjentë kimikë dhe biologjikë. Nga viti 1947 deri në 1953, një projekt i quajtur CHATTER hulumtoi ‘drogat e së vërtetës’ – diçka që, sipas raportit të komisionit të Church, ishte një përgjigje ndaj ‘raporteve të ‘rezultateve të mahnitshme’ të arritura nga sovjetikët’. Kafshët dhe njerëzit iu nënshtruan eksperimenteve që përfshinin një bimë të quajtur anabasis aphylla, një alkaloid skopolaminë dhe meskaline.
Në vitin 1950, u miratua një projekt i quajtur BLUEBIRD. Qëllimi i tij ishte të hetonte metodat e kontrollit të mendjes që parandalojnë personelin nga ‘nxjerrja e paautorizuar e informacionit’ dhe që i japin përdoruesit mjetet për të kontrolluar një individ duke përdorur teknika të veçanta të marrjes në pyetje.
Një vit më vonë, projekti u riemërua si ARTICHOKE. Përveç qëllimeve të tij mbrojtëse, ai tani përfshinte kërkime mbi ‘teknikat e marrjes në pyetje’ që përfshin hipnozën dhe drogën. Nuk ka asnjë informacion të caktuar se kur përfundoi projekti.
Sipas raportit të komisionit të Church, CIA këmbënguli se ARTICHOKE ishte hequr në vitin 1956 – megjithatë, kishte prova se ‘marrja në pyetje e veçantë’ që studioi ishte përdorur për disa vite të tjera.
Kishte gjithashtu programin MKNAOMI, e cila hetoi agjentët e luftës biologjike, ruajtjen e tyre dhe pajisjet për përhapjen e tyre. Ai u anulua pasi presidenti Richard Nixon i dha fund programit të armëve biologjike të Amerikës në vitin 1969.
MKULTRA
Programi kryesor kërkimor i CIA-s për kontrollin e mendjes, i cili doli të ishte një tronditje e vërtetë kur u zbulua, ishte MKULTRA, e drejtuar nga Dr Sidney Gottlieb. I nisur në vitin 1953 dhe i ndërprerë një dekadë më vonë, programi përfshinte testimin e kontrollit të sjelljes njerëzore me rrezatim, elektroshok, mjete psikologjike dhe psikiatrike, substanca ngacmuese dhe pajisje paraushtarake. Projekti kishte një degë të veçantë, MKDELTA, për të mbikëqyrur testet e kryera jashtë vendit.
Në pjesën më të madhe, njerëzit tani e dinë për MKULTRA sepse përfshinte LSD – një drogë psikodelike e krijuar në vitin 1938 nga kimisti zviceran Albert Hofmann në laboratorët Sandoz në Bazel, Zvicër.
Më 19 prill 1943, Hofmann mori aksidentalisht LSD-në vetë dhe zbuloi se sa i fortë mund të ishte efekti (kjo ditë njihet tani si ‘Dita e biçikletës’, pasi Hofmann po ngiste një biçikletë kur përjetoi ‘udhëtimin’ e parë me LSD). Sandoz Laboratories filloi tregtimin e drogës me emrin ‘Delysid’ katër vjet më vonë, dhe në 1948 ajo erdhi në SHBA.
CIA e dinte për efektet e LSD-së dhe u mbështet aq shumë në të sa që në vitin 1953 kishte një plan për të blerë 10 kilogramë LSD, rreth 100 milionë doza me vlerë 240,000 dollarë, për eksperimente.
CIA, duke u paraqitur si një fondacion kërkimor, bëri marrëveshje me universitete, spitale dhe institucione të tjera për të marrë materialet dhe substancat e nevojshme. Testet u kryen në subjekte njerëzore, me ose pa dijeninë e tyre.
Edhe ata që dolën vullnetarë për të marrë pjesë në hulumtim nuk ishin në dijeni të qëllimit të vërtetë të tij. CIA konsideroi se aspekti i fshehtësisë ishte i nevojshëm pasi, në një operacion të mundshëm, subjekti i synuar sigurisht që do të ishte i pavullnetshëm.
Në ushtri u kryen disa teste që përfshinin LSD-në. Është përdorur edhe jashtë vendit gjatë marrjes në pyetje të spiunëve të huaj të dyshuar.
Halucinogjeni u testua edhe te të burgosurit, ndonjëherë tek ata që kishin varësi nga droga. Disa të burgosur vullnetarë nga “Qendra e Rehabilitimit Lexington” – një burg për të varurit që vuanin dënimin për shkelje të ndryshme ligjore që kanë të bëjnë me drogën – iu dhanë droga halucinogjene në këmbim të drogave nga të cilat ata ishin të varur.
Bosi amerikan i krimit të organizuar James ‘Whitey’ Bulger mori pjesë në MKULTRA në vitin 1957, ndërsa mbahej në burg në Atlanta. Në vitin 2017, ai përshkroi përvojën e tij në një artikull për median OZY. Sipas Bulger, ai e kuptoi se kishte marrë pjesë në eksperimentet e CIA-s vetëm vite më vonë, kur lexoi ‘Kërkimi për ‘Kandidatin Mançurian’.
Ëhitey Bulger u rekrutua për eksperimentin së bashku me disa të burgosur të tjerë. Sipas artikullit të tij, atij iu tha se ishte një projekt mjekësor që synonte gjetjen e një kure për skizofreninë.
“Për pjesëmarrjen tonë, ne do të përfitonim tre ditë argëtim për çdo muaj në projekt.” – shkroi Bulger. “Çdo javë ne mbylleshim në një dhomë të sigurt në bodrumin e spitalit të burgut, në një zonë ku strehoheshin pacientët mendorë.”
Të gjithë kandidatëve iu dhanë doza të mëdha LSD dhe më pas u testuan për reagimet e tyre.
Kështu e përshkroi Whitey Bulger: “Tetë të dënuar në gjendje paniku dhe paranojake. Humbje totale e oreksit. Halucinacione. Dhoma do ndryshonte formë. Orë të tëra paranojë dhe ndjenjë të dhunshme. Ne përjetuam periudha të tmerrshme të maktheve të gjalla dhe madje edhe gjak që dilte nga muret. Djemtë që ktheheshin në skelete para meje. Pashë një kamerë në kokën e një qeni. Më dukej sikur po çmendesha.”
Ai tha se eksperimentet i shkaktuan atij probleme të gjata të gjumit dhe ankthe. Në nëntor 1953, një grup punonjësish të CIA-s (përfshirë Sidney Gottlieb), së bashku me shkencëtarët nga qendra kërkimore biologjike e SHBA-së e quajtur Camp Detrick, u mblodhën në një kabinë në Maryland për një konferencë.
Grupi përfshinte Dr Frank Olson, një ekspert në aerobiologji. Në një moment, anëtarët e CIA-s vendosën të kryenin një eksperiment mbi kandidatët e pavullnetshëm, kështu që zëvendësi i Gottlieb, Robert Lashbrook shtoi LSD në një shishe me liker Cointreau, e cila shërbehej pas darkës. Olson e shijoi atë.
Kur Olsoni u kthye në shtëpi, anëtarët e familjes vunë re se ai ishte në depresion. Dy ditë më vonë, Olson u ankua te shefi i tij Vincent Ruëet për gjendjen e tij të keqe dhe atë që përjetoi. Ruëet kontaktoi Lashbrook dhe ata e çuan Olson në Nju Jork, për të takuar një mjek pranë CIA-s, i cili kishte përvojë me LSD-në.
Në Nju Jork, Olson u ndje aq keq sa nuk pranoi të fluturonte në shtëpi për të kaluar Ditën e Falënderimeve me familjen e tij. Më vonë, Lashbrook pohoi se gjatë darkës së fundit që kishin së bashku, burri dukej ‘pothuajse doktor Olson…përpara eksperimentit’.
Sipas dëshmisë së Lashbrook, në orën 2:30 të mëngjesit ai u zgjua nga një ‘përplasje xhami’ me zë të lartë dhe pa që Olson kishte rënë për vdekje nga dritarja e dhomës së tyre në katin e 10-të. Familja e Olson, megjithatë, kundërshtoi të besonte se ishte një vetëvrasje dhe pretendoi se eksperti i aerobiologjisë ishte vrarë.
Pavarësisht gjithë kësaj, testet që përfshinin njerëz të pavullnetshëm vazhduan. Punonjësit e CIA-s mund të takojnë një kandidat në një bar, ta çojnë në një ‘shtëpi të sigurt’ dhe t’i japin drogën përmes ushqimit ose pijeve – dhe më pas të presin reagimin. Ndonjëherë kandidatët ndiheshin të sëmurë për ditë të tëra.
Projekti u anulua në vitin 1963. Një dekadë më vonë, Gottlieb shkatërroi shumicën e dokumenteve në lidhje me MKULTRA, kështu që shkalla e vërtetë e tij nuk do të dihet kurrë. Ndërsa MKULTRA mbetet thjesht një fantazmë e kohës së Luftës së Ftohtë, kërkimi mbi armët e reja dhe metodat e luftimit të tyre nuk është ndalur kurrë – dhe nuk do të ndalet kurrë, sipas ish-oficerit të CIA-s, i kthyer në sinjalizues John Kiriakou, ndërsa vendet në mbarë botën po paguajnë ‘miliarda e miliarda dollarë’ për të.
Kiriakou beson se nuk është kurrë etike të eksperimentosh mbi një qenie njerëzore pa marrë miratiin e plotë të atij personi për atë që po ndodh dhe pa u siguruar që ai e ka kuptuar plotësisht këtë gjë – dhe pa një marrëveshje për të qenë pjesë e eksperimentit.
“Këto gjëra nuk duhet të jenë sekrete; nëse janë sekrete, nuk duhet të bëhen.” – tha ai.
“Etikisht dhe ligjërisht nuk mund të eksperimentosh mbi një qenie njerëzore pa një marrëveshje. Kur isha në kolegj, nuk kisha para të mjaftueshme për të paguar qiranë për një muaj. Pashë një reklamë nga një kompani farmaceutike që thoshte se ata donin të eksperimentonin me këto barna të reja te të rinjtë e shëndetshëm se ata do të japin 500 dollarë nëse të rinjtë pranonin t’i merrni këto barna gjatë një fundjave, dhe më pas do merrnin gjakun dhe do masnin shkallën e përthithjes së ilaçit.” – kujton Kiriakou.
“Kështu që e bëra. Më zuri gjumi, mora 500 dollarët dhe shkova në shtëpi. E dija se çfarë po bëja, pranova t’i lejoja të eksperimentonin me mua. Ishte e pakëndshme dhe ndihesha shumë keq tmerrshëm, por sytë e mi ishin të hapur.”
Kur flasim për kërkime kimike ose biologjike, është një gjë e mirë derisa të shërbejë për qëllime paqësore, thotë ai.
“Në fund, shumë të mira mund të vijnë prej saj, veçanërisht kur vendet po bashkëpunojnë me njëri-tjetrin.” – përfundon Kiriakou.
“Por në kohë lufte, dhe veçanërisht kur publiku nuk është i informuar për këto gjëra, mund të jetë një perspektivë e frikshme, sepse ne duhet të besojmë vetëm te qeveritë tona që të mos i përdorin ato në mënyrë dëmtuese si armë.”
