Dielli i mëngjesit ende po lindte mbi fushat e rrudhura me grurë dhe fshatarët tashmë po shqetësoheshin për një ditë tjetër pa ujë.
Uji i shiut i ruajtur në pusin e fshatit do mbaronte brenda 30 ditësh, tha i nervozuar një fermer. Pompat e ujërave nëntokësore nuk dhanë asgjë, ankohej një tjetër. Kanalet, të mbushura dekada më parë me borë të shkrirë nga Hindu Kush, tani thahen në pranverë, tha një i tretë.
Kreu i fshatit Mohammed Ishfaq ngriti duart lart. Nëse të gjithë do mund të duronin edhe dy vjet të tjera, tha ai, atëherë ekskavatorët dhe inxhinierët – qindra prej tyre tashmë punojnë në horizont – do vinin.
“Sikur vetëm ta kishim atë ujë,” tha Ishfaq, “gjithçka do zgjidhej”.
Dy vjet pas ardhjes në pushtetnë Afganistan, talebanët po mbikëqyrin projektin e tyre të parë të madh të infrastrukturës, kanalin Qosh Tepa prej 185 kilometrash, i projektuar për të devijuar 20 për qind të ujit nga lumi Amu Darya nëpër fushat e thara të Afganistanit verior.
Kanali premton të jetë një ndryshim i madh për fshatra si Ishfaq’s në provincën Joëzjan. Ashtu si kudo në vend, banorët këtu po vuajnë nga një përkeqësim i mungesës së ushqimit, katër dekada lufte, tre sezone të njëpasnjëshme të thatësirës së rëndë dhe një klimë në ndryshim që ka shkaktuar kërdi në modelet e reshjeve. Temperaturat mesatare në të gjithë Afganistanin janë rritur me 1.8 gradë Celsius në 70 vitet e fundit, ose dyfishi i mesatares globale.
Pasi kanali të përfundojë, rreth dy vite më pas, ai mund të ujitë 550,000 hektarë shkretëtirë, duke rritur në mënyrë efektive tokën e punueshme të Afganistanit me një të tretën dhe madje duke e bërë vendin të vetëmjaftueshëm në prodhimin e ushqimit për herë të pare që nga vitet 1980, sipas zyrtarëve dhe studiuesve afganë.
“Kjo mund të ndikojë në çdo familje në vend,” tha Zabibullah Miri, kryeinxhinieri i projektit në Korporatën e Zhvillimit Kombëtar (NDC) në pronësi të shtetit.
Por për talebanët e izoluar ndërkombëtarisht, kanali përfaqëson një provë vendimtare të aftësisë së tyre për të qeverisur.
Projekti i kanalit fillimisht u konceptua në vitet 1970 nën presidentin e parë afgan, Mohammed Daoud Khan, dhe ndërtimi më në fund filloi në vitin 2021 nën udhëheqjen e të fundit të Ashraf Ghani. Kur talebanët morën pushtetin në gusht 2021, ata trashëguan projektin dhe miratuan me shpejtësi rreth 100 milionë dollarë për ndërtimin e tij, që përbën rreth një të katërtën e të ardhurave vjetore tatimore të Afganistanit.
Rreth 6,000 punëtorë tani janë duke përdorur ekskavatorë dhe kamionë të rëndë gjatë gjithë kohës, duke punuar për të gdhendur një kanal 100 metra të gjerë – më i gjerë se Ujësjellësi i Kalifornisë.
Udhëheqësit talebanë e kanë shfrytëzuar kanalin si një mjet për të përmirësuar imazhin e tyre.
“Lavdërimi i qoftë Zotit, puna po përparon siç është planifikuar,” tha Abdul Ghani Baradar, zëvendëskryeministër dhe një udhëheqës i lartë i talebanëve, në mars gjatë një prej vizitave të shumta në terren. Projekti do përfundonte ‘me çdo kusht’, tha ai në faqen e tij në Twitter, i cili ndonjëherë ndan pamjet ajrore të ndërtimit, fotot e zyrtarëve talebanë që vëzhgojnë punën dhe muzikën triumfuese.
“Qosh Tepa u ofron talebanëve një narrativë të mirë: “Shihni, ky është një projekt plotësisht i projektuar dhe i financuar plotësisht nga afganët pa mbështetje të huaj; ne mund të bëjmë gjithçka që qeveria e mëparshme nuk mundi me mbështetjen perëndimore”, tha Mohammed Faizee, një ish-zëvendës ministër i Jashtëm nën qeverinë e mëparshme afgane, i cili ishte përgjegjës për mbikëqyrjen e çështjeve të ujit dhe kufirit.
Kanali do ndërtohet dhe financohet jo nga ndihma ndërkombëtare, por nga të ardhurat e Afganistanit nga minierat vendase të qymyrit, thonë zyrtarët e NDC. Por ekspertët afganë jashtë shtetit thonë se vendi mund të përballet me sfida jo vetëm në ndërtimin e kanalit të stërmadh, por edhe në funksionimin e tij.
Për të kursyer shpenzimet, shtrati i kanalit nuk është mbyllur me çimento dhe përgjatë disa shtrirjeve, ujërat nëntokësore të kripur tashmë kanë depërtuar në kanal, duke ndotur ujërat e ëmbla të destinuara për ujitje.
Najibullah Sadid, një inxhinier dhe studiues i burimeve ujore në Institutin Federal të Inxhinierisë dhe Kërkimit të Ujrave në Gjermani, tha se studimet e fizibilitetit kanë treguar se 22 për qind e ujit do humbiste për shkak të kullimit përgjatë disa seksioneve. Sedimenti gjithashtu mund të bllokojë mekanizmin e marrjes ku kanali bashkohet me Amu Darya, duke kërkuar potencialisht riparime tepër të shtrenjta, tha ai.
Sadid, i cili ka trajnuar më parë punonjës në Ministrinë afgane të Ujit, tha se ka mbajtur takime me zyrtarë të projektit në Afganistan për t’u treguar atyre modelet e tij të kompjuterit, por ka marrë kryesisht reagime të vagëta.
“Unë nuk mendoj se në punimet e kanalit ka punonjës me ekspertizë të specializuar,” tha ai.
“Duhet të jeni 100 për qind i sigurt me dizajnin. Nuk ka gjë të tillë si inxhinieri e rastësishme.”
Pastaj është pyetja se sa ujë do nxjerrë Afganistani nga Amu Darya. Tashmë, Uzbekistani dhe Turkmenistani fqinjë kanë sinjalizuar shqetësimet e tyre se fluksi i pakësuar nga Amu Darya do ndikonte në fushat e tyre fitimprurëse të pambukut. Ministri i Burimeve Ujore të Uzbekistanit Shavkat Khamraev tha në qershor se një delegacion ishte dërguar në Kabul për të përcjellë shqetësimet e Uzbekistanit.
Faizee, ish-diplomati, tha se kishte frikë se talebanët nuk kishin ekspertizën diplomatike dhe teknike për të negociuar mbi ujin, një nga pikat më të nxehta të fërkimit në Azinë Qendrore, një rajon gjithnjë e më i tharë.
Afganistani, i shqetësuar nga konflikti i brendshëm, ka luftuar prej kohësh për të pohuar pretendimet e tij mbi burimet ujore ndërkufitare, ndërsa fqinjët e tij, duke përfshirë Iranin, Uzbekistanin dhe Turkmenistanin, kanë përdorur më shumë sesa pjesa e tyre e drejtë, tha Faizee. Edhe pse katër republika sovjetike të Azisë Qendrore nënshkruan një marrëveshje për ndarjen e ujit të Amu Darya në 1987, marrëveshja u ndërpre.
Nëse kanali i ri verior nuk do menaxhohej siç duhet, tha Faizee, ai mund të çonte në konflikt si dhe mosmarrëveshje të përhershme të Afganistanit me Iranin mbi lumin Helmand, i cili ndonjëherë ka çuar në banorët iranianë të sulmojnë refugjatët afganë dhe zyrtarët iranianë të kërcënojnë të pushtojnë Afganistanin.
Pasi tre roje kufitare – dy iranianë dhe një afganë – u vranë në një shkëmbim zjarri në maj, presidenti iranian Ebrahim Raisi udhëtoi në zonë për të mbrojtur ‘të drejtat e ujit të iranianëve’.
Në një deklaratë, Abdul Qahar Balkhi, një zëdhënës në Ministrinë e Jashtme afgane, pranoi se kishte ‘pyetje’ në lidhje me aftësinë e talebanëve për të menaxhuar kanalin dhe për të zgjidhur mosmarrëveshjet për ujin, por tha se ato do zgjidheshin.
“Emirati Islamik i Afganistanit ka ekspertë me përvojë të menaxhimit të ujit dhe mbetet i përkushtuar ndaj të drejtave të ujit të fqinjëve në përputhje me traktatet ekzistuese,” tha Balkhi.
“Meqenëse ndryshimet klimatike kanë dëmtuar në mënyrë disproporcionale Afganistanin dhe rajonin për shkak të viteve të thatësirës së njëpasnjëshme dhe varfërimit të rezervave ujore, është jetike që vendet kryesore të emetimit të karbonit të marrin drejtimin në trajtimin e kësaj krize.”
Sot, ndërtimi ka përparuar rreth 160 kilometra, duke arritur thellë në një pjesë të Afganistanit që studiuesit thonë se është bërë gjithnjë e më shumë shkretëtirë gjatë shekullit të kaluar.
Shtrirja e parë prej 48 kilometrash është tashmë e mbushur me ujëra nëntokësore dhe punëtorët kanë eksperimentuar me rritjen e fidanëve të pemëve përgjatë brigjeve, pranë dunave të larta të rërës. Pas kësaj, kanali thahet. Terreni i rrahur nga dielli duket se nuk ka jetë, përveç shkurreve dhe punëtorëve të ndërtimit që mundohen mes shtresave të rërës dhe shkëmbinjve.
Përtej kufirit prej 160 kilometrash, kanali mbetet veçse një plan. Ishfaq, kryeplaku i fshatit, tha se atij iu tha se do të kalonte pranë pazarit Aqcca, rreth një kilometër larg, dhe topografët kishin ardhur tashmë. Por fshatarët e tjerë nuk dinin shumë për projektin. Ata e dinin vetëm se si toka dhe lumenjtë e tyre kanë ndryshuar gjatë dy brezave dhe sa shumë kishin nevojë për të.
Uji i lumit nga Afganistani qendror, i cili dikur rridhte deri në gusht, tani thahet që në mars. Thatësirat ndodhin një herë në dekadë, jo çdo dy vjet.
Edhe të korrat e grurit dështuan, tha Azizullah Walizada, 62 vjeç, teksa thërrmonte thekët në gishtat e tij që ishin shumë të thata për të dhënë ndonjë kokërr. Thatësira veriore filloi tre vjet më parë dhe të ardhurat e tij filluan të pakësohen. Ashtu si fshatarët e tjerë, Walizada shiti bagëtinë e tij për të fituar para për të blerë ushqime, duke mbajtur një lopë të fundit të dobësuar.
“Edhe pemët po vdesin,” tha Walizada.
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e Washington Post
