Një banderolë në Teheran që tregon fotografi të iranianëve të vrarë në sulmet ajrore izraelite
Kur sulmet e Izraelit ndaj Iranit filluan para agimit të 13 qershorit, shpërthimet shkatërruan shtëpitë e disa prej shkencëtarëve më të mirë të Iranit, duke vrarë nëntë prej tyre që kishin punuar për dekada në programin bërthamor të Teheranit. Të nëntë u vranë në sulme pothuajse të njëkohshme për t’i parandaluar ata të fshiheshin, sipas njerëzve të njohur me sulmet.
Njëmbëdhjetë ditë më vonë, orë para se një armëpushim i ndërmjetësuar nga SHBA-të dhe Katari të hynte në fuqi të mërkurën, një sulm në Iranin verior vrau një shkencëtar tjetër, Sayyed Seddighi Saber, sipas mediave shtetërore izraelite dhe iraniane. Ai u sanksionua vetëm disa javë më parë nga SHBA-të për punën e tij të lidhur me armët bërthamore.
Sulmi ndaj shkencëtarëve u konsiderua aq mbresëlënës edhe nga planifikuesit e tij saqë u quajt “Operacioni Narnia”, sipas serialit fiktiv të C.S. Lewis.
Vrasjet ishin kulmi i 15 viteve përpjekjesh për të zhdukur një nga asetet më të çmuara të Iranit – kuadrin më të lartë të shkencëtarëve që punuan në një program sekret të lidhur me armët bërthamore që Irani e kishte ndjekur të paktën deri në vitin 2003. Izraeli i ka ndjekur nga afër shkencëtarët që atëherë.
Ndërsa SHBA-të dhe Izraeli po përpiqen të vlerësojnë shkallën e dëmit të shkaktuar nga sulmet e tyre në vendet kryesore bërthamore të Iranit, kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu ka pohuar se vrasjet e kanë shtyrë programin bërthamor të Iranit me vite prapa.
Sekretari i Mbrojtjes Pete Hegseth kritikoi ashpër median për raportimin e një vlerësimi paraprak të inteligjencës së sulmeve të SHBA-së ndaj programit bërthamor të Iranit, duke thënë se operacioni ishte një “sukses i jashtëzakonshëm”. Foto: Kevin Ëolf/Associated Press
Ish-zyrtarë dhe ekspertë thonë se sulmet kundër shkencëtarëve i dhanë një goditje të fuqishme aftësisë së Iranit për të synuar prodhimin e bombës pas luftës. Shumica e njerëzve të vrarë, një total prej të paktën 11 personash deri në kohën kur armëpushimi hyri në fuqi të mërkurën, kishin përvojë praktike në testimin dhe ndërtimin e përbërësve të një koke bërthamore, si sistemet e shpërthimit, eksplozivët e fuqishëm dhe burimet e neutroneve që shkaktojnë reaksionin zinxhir.
“Është një gjë ta humbasësh atë ekspertizë ngadalë me kalimin e kohës, veçanërisht nëse nuk po përpiqesh të ndërtosh një bombë. Ke kohë t’i zëvendësosh ato”, tha Eric Brewer, i cili ishte drejtor i sigurisë kombëtare të SHBA-së për kundërpërhapjen.
“Por nëse je në mes të përpjekjeve për të ndërtuar një bombë ose nëse e sheh atë si një mundësi të mundshme afatshkurtër, atëherë do ketë një ndikim më të madh.”
Irani e ka ruajtur dhe ia ka kaluar shumë nga kjo ekspertizë një brezi të ri shkencëtarësh. Ai ka mohuar të ketë kërkuar ndonjëherë bombën, duke thënë se programi i tij është paqësor.
Agjencia atomike e OKB-së tha se Irani kishte një program të lidhur me armët bërthamore, të njohur si projekti AMAD, deri në vitin 2003. Zyrtarët izraelitë dhe perëndimorë thonë se puna e Iranit me armët bërthamore ka vijuar në një mënyrë më të fragmentuar që atëherë, duke e lënë Iranin brenda disa muajsh të jetë në gjendje të ndërtojë një bombë. Por pjesa më e madhe e kësaj pune është kufizuar në studime dhe modelim kompjuterik, gjithmonë të hartuara me kujdes për t’u shpjeguar si punë ushtarake konvencionale.
Një javë pas sulmeve të 13 qershorit, Izraeli përdori një dron për të vrarë një shkencëtar tjetër i cili mbahej në atë që supozohej të ishte një shtëpi e sigurt në Teheran. Personi nuk është emëruar. Izraeli tha gjithashtu javën e kaluar se kishte bombarduar selinë e SPND-së në Teheran, organizatës pasardhëse të AMAD-it.
Tymi ngrihet mbi Teheran pas një sulmi në një depo nafte
Sulmet ajrore vdekjeprurëse ishin të parat që shënjestruan shkencëtarët bërthamorë të Iranit që nga viti 2020, kur Mohsen Fakhrizadeh u qëllua për vdekje me një armë të telekomanduar. Izraeli nuk e ka mohuar ose konfirmuar kurrë rolin e tij në vdekjen e pesë shkencëtarëve iranianë midis viteve 2010 dhe 2020.
Të shtunën, mijëra njerëz morën pjesë në funeralet e shkencëtarëve dhe iranianëve të tjerë të shquar të vrarë gjatë luftës, thanë mediat shtetërore iraniane. Disa nga arkivolet mbanin anëtarë të familjeve të shkencëtarëve, raportoi agjencia gjysmëzyrtare e lajmeve Fars. Izraeli nuk ka komentuar nëse anëtarë të familjeve u vranë gjithashtu në sulmet që shënjestruan shkencëtarët.
Izraeli tha se veprimet e tij e kanë ndaluar Iranin të kalojë pragun për të pasur një armë bërthamore.
Ndër objektivat më të rëndësishëm ishte Fereydoon Abbasi-Devani, ish-kreu i Agjencisë Atomike të Iranit dhe një nga themeluesit e punës së Iranit në lidhje me armët bërthamore, sipas David Albright, president i Institutit për Shkencë dhe Siguri Ndërkombëtare. Abbasi-Devani ishte menaxher dhe këshilltar i lartë i programit AMAD, me punën e tij shkencore të përqendruar në zhvillimin e iniciatorëve të neutroneve, të cilët lëshojnë neutrone në bërthamën e një arme për të shkaktuar një reaksion zinxhir.
Abbasi-Devani i mbijetoi një atentati me bombë në makinë në vitin 2010, në të njëjtën ditë kur u vra një shkencëtar tjetër bërthamor iranian. Në një intervistë të kohëve të fundit televizive, Abbasi-Devani tha se Irani kishte të gjitha njohuritë e nevojshme për një armë bërthamore.
“Nëse më thonë të ndërtoj një bombë, unë do ta ndërtoj”, tha ai.
Një pamje satelitore tregon impiantin bërthamor në Arak, pasi u dëmtua gjatë bombardimeve në impiantin bërthamor të Isfahanit në vitin 2005
Një tjetër shkencëtar i vrarë ishte Mohammad Mehdi Teranchi, i cili drejtoi një njësi nën drejtimin e Fakhrizadeh, e cila përqendrohej në eksplozivët e fuqishëm, të cilët janë të nevojshëm për të shpërthyer një armë bërthamore, sipas Departamentit të Thesarit të SHBA-së. Më vonë ai u bë profesor në departamentin e fizikës të Universitetit prestigjioz Shahid Beheshti të Teheranit, ku punonin një numër i madh shkencëtarësh bërthamorë, përfshirë Abbasi-Devani, tha Ronen Solomon, një analist izraelit i sigurisë.
Një nga objektivat e fundit, Sayyed Seddighi Saber, ishte kreu i Grupit kyç Shahid Karimi, i cili drejton projekte të lidhura me shpërthyesit për programin SPND. Një zëdhënëse e ushtrisë izraelite nuk pranoi të emëronte personin e vrarë.
“Seddighi Saber është i lidhur me projekte që përfshijnë kërkime dhe testime të zbatueshme për zhvillimin e pajisjeve shpërthyese bërthamore”, tha Departamenti i Thesarit i SHBA-së kur e sanksionoi atë më 12 maj.
Abbasi-Devani dhe Teranchi u sanksionuan gjithashtu nga SHBA-ja së bashku me të tjerë për punën e tyre të lidhur me armët bërthamore. Kështu ndodhi edhe me Universitetin Shahid Beheshti.
Andrea Stricker, një bashkëpunëtore kërkimore në Fondacionin për Mbrojtjen e Demokracive, një grup ekspertësh në Uashington, tha se vrasjet e synuara të Izraelit shkatërruan “besimin në trurin e shkencëtarëve bërthamorë” dhe i dhanë “një goditje aftësisë së Iranit për t’u mbështetur te njerëzit që kanë përvojë të kaluar dhe ndoshta të vazhdueshme në ndërtimin e përbërësve specifikë të armëve bërthamore”.
Zyrat e transmetuesit shtetëror të Iranit pasi u godit nga një sulm izraelit
Të tjerë përshkruajnë një sistem të sofistikuar që Irani kishte zhvilluar për të ruajtur dhe çuar përpara ekspertizën e tij në armët bërthamore. Ky sistem i ka lejuar programit bërthamor të Iranit të përparojë edhe pse shkencëtarët e tij më të mirë po vriteshin.
Irani ka mbajtur për vite me radhë një arkiv bërthamor që detajon të gjithë punën që kishte kryer para vitit 2003, si dhe planet e ardhshme të Teheranit. Ai u zbulua dhe u bastis nga komandot izraelite në vitin 2018. Irani mbajti pajisje të vjetra të lidhura me armët bërthamore, duke përfshirë uranium të pasuruar të padeklaruar, pak më poshtë rrugës nga arkivi. Ai u shpërnda në vitin 2018 dhe agjencia e energjisë atomike e OKB-së ka kërkuar përgjigje që atëherë se ku është dërguar.
Irani ka përdorur universitete si Shahid Beheshti, Universiteti i Teknologjisë Sharif dhe Universiteti Malek Ashtar për të mbajtur gjallë ekspertizën e tij në armët bërthamore gjatë dy dekadave të fundit, tha Solomon.
Në këto universitete, Irani shpesh i përputh shkencëtarët e tij bërthamorë në eksperimente dhe studime të tjera me studentë më të rinj, tha Solomon. Dy nga shkencëtarët e vrarë më 13 qershor, Ahmadreza Zolfaghari dhe Abdulhamid Minouchehr, botuan një artikull në Annals of Nuclear Energy në qershor 2024 që përdorte modelim të përparuar kompjuterik për të treguar se si sillen burimet e neutroneve në një reaksion zinxhir, tha ai.
Ky informacion mund të përdoret për qëllime civile, si ndërtimi i një reaktori bërthamor, ose për të ndihmuar në shkaktimin e një reaksioni zinxhir në një armë bërthamore.
“Janë profesorët, dhe ata po u mësojnë shkencëtarëve të rinj të hyjnë në zemër të programit bërthamor iranian”, tha Solomon.
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e WSJ
Përgatiti për Hashtag.al, Klodian Manjani
