Tre shkencëtarë nga universitetet amerikane fituan Çmimin Nobel 2025 në Fizikë për punën e tyre mbi mekanikën kuantike.
Fituesit janë John Clarke (Universiteti i Kalifornisë, Berkeley), Michel H. Devoret (Universiteti i Yale, New Haven dhe Universiteti i Kalifornisë, Santa Barbara) dhe John M. Martinis (Universiteti i Kalifornisë, Santa Barbara).
Eksperimentet e tyre në një qark zbuluan fizikën kuantike në veprim
Një pyetje madhore në fizikë është madhësia maksimale e një sistemi që mund të tregojë efekte të mekanikës kuantike. Laureatët e Çmimit Nobel të këtij viti kryen eksperimente me një qark elektrik, në të cilin ata demonstruan si tunelizimi kuantik mekanik ashtu edhe nivelet e kuantizuara të energjisë janë të dyja në një sistem mjaftueshëm të madh sa për t’u mbajtur në dorë.
Mekanika kuantike lejon një grimcë të lëvizë drejtpërdrejt përmes një pengese, duke përdorur një proces të quajtur tunelim (tunnelling). Sapo përfshihen një numër i madh grimcash, efektet e mekanikës kuantike zakonisht bëhen të parëndësishme. Eksperimentet e laureatëve treguan se vetitë kuantike mekanike mund të bëhen konkrete në një shkallë makroskopike.
Në vitet 1984 dhe 1985, John Clarke, Michel H. Devoret dhe John M. Martinis kryen një seri eksperimentesh me një qark elektronik të ndërtuar me superpërçues , përbërës që mund të përcjellin një rrymë pa rezistencë elektrike. Në qark, përbërësit superpërçues ndaheshin nga një shtresë e hollë materiali jo-përçues, një konfigurim i njohur si kryqëzimi Josephson (Josephson junction). Duke rafinuar dhe matur të gjitha vetitë e ndryshme të qarkut të tyre, ata ishin në gjendje të kontrollonin dhe eksploronin dukuritë që lindnin kur kalonin një rrymë përmes tij. Së bashku, grimcat e ngarkuara që lëviznin përmes superpërçuesit përbënin një sistem që sillej sikur të ishte një grimcë e vetme që mbushte të gjithë qarkun.
Ky sistem makroskopik i ngjashëm me grimca fillimisht është në një gjendje në të cilën rryma rrjedh pa tension. Sistemi është i bllokuar në këtë gjendje, njësoj si pas një pengese që nuk mund ta kalojë. Në eksperiment, sistemi tregon karakterin e tij kuantik duke arritur të shpëtojë nga gjendja e tensionit zero përmes tunelizimit. Gjendja e ndryshuar e sistemit zbulohet përmes shfaqjes së një tensioni.
Laureatët gjithashtu mundën të tregojnë se sistemi sillet në mënyrën e parashikuar nga mekanika kuantike – ai është i kuantizuar (quantised), që do të thotë se ai thith ose lëshon vetëm sasi specifike energjie.
Transistorët në mikroçipat kompjuterikë janë një shembull i teknologjisë kuantike të vendosur që na rrethon. Çmimi Nobel në Fizikë i këtij viti ka ofruar mundësi për zhvillimin e brezit të ardhshëm të teknologjisë kuantike, duke përfshirë kriptografinë kuantike, kompjuterat kuantikë dhe sensorët kuantikë.
Çmimet Nobel u krijuan nga shpikësi suedez Alfred Nobel, i cili vdiq në 1896. Ai shoqërohet me një shpërblim në para prej 11 milionë korona suedeze, që është rreth 1 milion dollarë. Nga viti 1901 deri në vitin 2024, në fizikë janë dhënë 118 Çmime Nobel. Pesë nga 227 fituesit e fizikës kanë qenë gra, duke përfshirë Marie Curie në vitin 1903.
Çmimi i fizikës i vitit të kaluar iu dha fizikanit John Hopfield dhe shkencëtarit kompjuterik Geoffrey Hinton, i cili konsiderohet një nga baballarët e inteligjencës artificiale (AI).
Zbulimet e tyre në vitet 1980 mundësuan mësimin e makinerive me rrjete nervore artificiale dhe hapën rrugën për përparimet moderne në AI.
