Disa orë pasi Izraeli bombardoi kompleksin televiziv shtetëror të Iranit, Abdollah Momeni, aktivizmi politik i të cilit e ka çuar disa herë në burgun famëkeq Evin të Teheranit, mori një telefonatë nga një zyrtar i lartë i inteligjencës iraniane.
Me udhëheqësit e Iranit të bindur se kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu po nxiste ndryshimin e regjimit – një frikë e shtuar nga sulmi vdekjeprurës në studiot e televizionit shtetëror – zyrtari donte të sigurohej që Momeni nuk do e shfrytëzonte çastin për të lëshuar deklarata politike.
“Unë thashë: ‘Po më kërcënoni? Do të bëj çfarëdo që mendoj se është në të mirë të vendit tim, dhe nëse doni të më arrestoni, mund ta bëni”, kujton ai. Por zyrtari këmbënguli se e dinte që Momeni ishte një “patriot”, duke shtuar se pas luftës “ne do kthehemi dhe do hyjmë në bisedime”.
Agjenti i inteligjencës nuk kishte pse të shqetësohej për telefonatën. Në vend që t’i nxiste iranianët të ngriheshin kundër regjimit — siç kishte nxitur Netanyahu — lufta e Izraelit kundër republikës në qershor nxiti për një çast një shoqëri të polarizuar në kundërshtimin e saj ndaj një agresori të huaj. Momeni ishte ndër ata që ishin të mbushur me një ndjenjë patriotizmi.
“Gjithmonë kam folur për rëndësinë e Iranit, por kurrë nuk e kam kuptuar se sa i rëndësishëm ishte Irani për mua”, thotë ai.
Ndjenja e solidaritetit në kohë lufte e habiti udhëheqjen autokratike dhe i dha asaj një shtysë jetësore gjatë orëve të saj më të errëta. Gjatë 12 ditëve, Izraeli vrau komandantët e tij të lartë ushtarakë dhe shkencëtarët bërthamorë, shkatërroi mbrojtjen e tij ajrore dhe, me ndërhyrjen e shkurtër të SHBA-së, bombardoi centralet e tij kryesore bërthamore.
Por, ndërsa panorama qetësohet, iranianët po pyesin se si do t’i përgjigjen udhëheqësit e tyre sulmit që e la republikën islamike të plagosur dhe të mbërthyer nga një ndjenjë ankthi.
Ekziston konsensus në të gjitha ndarjet shoqërore dhe politike të Iranit se konflikti duhet të jetë një katalizator për ndryshim, duke qenë se sulmi i Izraelit nxori në pah dobësitë e një sistemi që përballet me mospajtim në rritje të brendshëm dhe presion ndërkombëtar.
Megjithatë, debati që po zhvillohet si brenda ashtu edhe jashtë sistemit është se cilin drejtim do marrë regjimi islamik, në një moment kur instinkti i tij është të kalojë në modalitetin e vetëmbrojtjes.
A do përgjigjet duke u përpjekur të qetësojë një popullsi të zhgënjyer duke lehtësuar më tej disa kufizime sociale, apo madje duke shkuar deri në sjelljen e ndryshimeve në strukturën politike të shtetit teokratik, sipas të cilës udhëheqësi suprem, Ajatollah Ali Khamenei, ka fjalën e fundit për të gjitha vendimet e rëndësishme të politikës së jashtme dhe të brendshme?
Apo qendrat kryesore të pushtetit, veçanërisht Garda Revolucionare elitare, do e përdorin momentin për të nxitur një shtet më militarist që shton armiqësinë e tij ndaj perëndimit dhe Izraelit?
“Udhëheqësit e Iranit janë në një pozicion të vështirë. Nga njëra anë, ata mendojnë për lehtësimin e disa kufizimeve për të mbajtur popullin të bashkuar, por nga ana tjetër, ata shqetësohen se nëse i lehtësojnë ato, kjo mund të çojë në rrëzimin e regjimit”, thotë Mohammad Ali Abtahi, një ish-nënkryetar dhe anëtar i kampit reformist që është besnik ndaj republikës islamike, por kërkon ndryshim nga brenda.
“Ekziston një hendek 20-vjeçar midis kërkesave të popullit dhe sistemit. Është shumë e vështirë të bashkohen këto dy forca brenda natës.”
Deri më tani, sinjalet kanë qenë të përziera, ndërsa një ajër pasigurie varet mbi një komb që nuk është as në gjendje paqeje dhe as në luftë.
Regjimi po përballet me dinamikën e tij të brendshme dhe pozicionin e tij të dobësuar në rajon, ndërsa po peshon edhe paparashikueshmërinë e Presidentit të SHBA-së Donald Trump dhe kërcënimin që paraqet një Izrael i guximshëm.
Shenja më e dukshme e lëshimit ndaj publikut ka qenë një lehtësim i mëtejshëm i zbatimit të ligjit që i detyron gratë të mbulojnë kokën me hixhab. Ka arritur në pikën ku një numër gjithnjë e në rritje i grave në Teheran as nuk shqetësohen me pretendimin se kanë një shall të varur mbi shpatulla, ndërsa zyrtarët e sigurisë anashkalojnë shkeljet e asaj që për dekada të tëra konsiderohej një shtyllë e paprekshme e vlerave thelbësore të republikës islamike.
Por shumë iranianë kanë kërkuar ndryshime shumë më të mëdha, duke përfshirë lirimin e të burgosurve politikë, një zbutje të dominimit ideologjik dhe të ashpër të televizionit shtetëror dhe një lehtësim të kufizimeve të internetit – masa që të paktën do frymëzonin shpresën se një reformë më kuptimplotë mund të jetë e mundur.
Në vend të kësaj, në javët pas përfundimit të luftës, qeveria hartoi një projektligj që tha se kishte për qëllim të përballej me “publikimin e lajmeve të rreme në mediat sociale”, por që kritikët e panë si një pretekst për të goditur më tej përdorimin e internetit. Më vonë ajo e tërhoqi legjislacionin pas një stuhie kritikash, duke lënë të kuptohet një ndjeshmëri ndaj opinionit publik pas luftës.
Veçmas, presidenti Masoud Pezeshkian muajin e kaluar i tha një takimi reformistësh se qeveria e tij ishte e përgatitur të fliste me opozitën, duke thënë se problemet e vendit “kanë nevojë për dialog, jo për përballje”.
Në pamje të parë, dukej të ishte një degë ulliri e rrallë e ofruar nga një autokraci që ka mbikëqyrur dekada shtypjeje, ka burgosur disidentë dhe ka penguar sistematikisht formimin e çdo opozite të strukturuar ose alternativë ndaj regjimit. Por shumica mbeten skeptikë.
“Nëse do kishte ndonjë ndryshim në politikë, do kishim parë trajtim më të mirë të të burgosurve politikë, por nuk kemi parë asgjë”, thotë Momeni.
“Është tepër vonë për ndryshime brenda vendit”.
Përvoja e tij ka formësuar pikëpamjen e tij. Në vend të “bisedimeve” që premtoi zyrtari i inteligjencës, Momeni u thirr nga gjyqësori pas përfundimit të konfliktit, i akuzuar për konspiracion me “opozitën” sepse nënshkroi një deklaratë të pasluftës që bënte thirrje për një referendum mbi një kushtetutë të re.
48-vjeçari u lirua me kusht. Dhe ndërsa ai kundërshtoi sulmet izraelite, ai beson se kjo i ka dhënë republikës islamike një goditje të rëndë, me aftësinë e Izraelit për të goditur sipas dëshirës regjimin, duke vrarë komandantë të lartë në shtëpitë e tyre, duke minuar projektimin e tij të pushtetit prej dekadash përmes aparatit të tij të sigurisë.
“Për 20 vjet, ata u thoshin njerëzve: ‘Ne i kemi bërë të gjitha këto politika për sigurinë tuaj’. Por ne e dinim që sistemi nuk ishte më efektiv, kishte humbur legjitimitetin e tij dhe me këtë luftë, e vetmja gjë që u kishte mbetur – siguria – ishte humbur”, thotë Momeni.
Ai është një nga zërat më radikalë publikë të mospajtimit brenda republikës. Por ankesat sociale dhe ekonomike që zienin prej kohësh kanë dalë përsëri në sipërfaqe.
Ekonomia, e mbytur nga sanksionet e SHBA-së, mbetet në një gjendje të mjerueshme, me inflacionin që luhatet mbi 35 përqind.
Përkeqësimi i mungesave të ujit dhe energjisë elektrike ka bërë që qeveria të shpallë festa zyrtare për provincën e Teheranit, shtëpi e më shumë se 14 milionë njerëzve. Dhe në një vend që krenohet me disa nga rezervat më të mëdha të naftës dhe gazit në botë, ndërprerjet e energjisë elektrike kanë detyruar zyrat qeveritare të mbyllen pasdite.
Shumë veta fajësojnë udhëheqësit e tyre për problemet, duke përmendur paaftësinë, keqmenaxhimin dhe korrupsionin, si dhe politikat që për vite me radhë kanë nxitur armiqësi me perëndimin dhe Izraelin.
Ankime mund të dëgjohen në të gjithë Teheranin – në zyra, restorante dhe në labirintin e tezgave në pazarin historik të kryeqytetit.
Ali Reza, pronar i një kafeneje, beson se si qeveria iraniane ashtu edhe Izraeli e keqkuptuan reagimin e iranianëve.
Ai e mbajti kafenenë e tij hapur ndërsa sulmet ajrore izraelite goditën përreth, dhe kur një stacion policie aty pranë u bombardua, ai dhe stafi i tij vrapuan për të ndihmuar.
“Netanyahu, vaftë në djall,” thotë ai, duke shpjeguar vendimin e tij për të vazhduar punën pavarësisht paralajmërimit të Izraelit për banorët e lagjes së tij të evakuoheshin. Ashtu si të tjerët, ai dyshon se udhëheqësi izraelit donte të provokonte një kryengritje popullore, ndërsa edhe udhëheqësit e Iranit u habitën nga vala e nacionalizmit.
Megjithatë, ai lë të kuptohet se mbështetja ideologjike në rënie për regjimin islamik, duke kujtuar shfaqjen e jashtme të solidaritetit gjatë luftës së Iranit me Irakun në vitet 1980. Pastaj, njerëzit u dyndën në funeralet e ushtarëve.
“Pashë se si në këtë luftë të fundit me Izraelin, më pak se 10 vetë morën pjesë në funeralin e një martiri”, thotë Ali Reza.
Edhe pse besnik ndaj Khameneit, 33-vjeçari ankohet për policinë që kërkon ryshfete dhe për faktin se ka “fanatikë” dhe fraksione “joefektive” në pushtet.
“I njëjti lloj ndryshimi që na duhej para luftës është ai që na duhet pas luftës…ka të bëjë me një ndryshim në mendësi”, thotë ai.
“Ata nuk po i shqetësojnë më gratë. Por këtë herë është ndryshe. Ata e kanë kuptuar se njerëzit presin të ndodhë diçka më e madhe.”
Të tjerë shkojnë më tej. Një student universiteti thotë se ishte i lumtur kur Izraeli vrau komandantët e Gardës Revolucionare. Ai është ende i zemëruar për shtypjen brutale të protestave të vitit 2022, të cilat u shkaktuan nga vdekja nën arrest policor e Mahsa Amini pasi ajo u arrestua për mosmbajtje të duhur të hixhabit.
“Ndryshimi nga rruga do vijë nëse sjellja e establishmentit qeverisës vazhdon njësoj”, thotë ai.
Shumë gjëra do varen nga Khamenei.
Për vite me radhë, politika iraniane është mbizotëruar nga çështja e trashëgimisë dhe kush do ta zëvendësojë 86-vjeçarin që e ka udhëhequr republikën për gati katër dekada.
Lufta tani ka ngjallur një ndjenjë më të madhe urgjence në atë debat për trashëgiminë, me ndjesinë se çdo ndryshim që ishte tashmë i mundshëm pas vdekjes së tij mund të përshpejtohej.
Analistët thonë se nuk është më thjesht një çështje se kush duhet ta zëvendësojë atë, por edhe nëse një rol i tillë i plotfuqishëm është i qëndrueshëm. Por pak veta besojnë se ndonjë ndryshim i rëndësishëm politik do ndodhë për sa kohë që Khamenei është gjallë.
I detyruar të fshihet gjatë luftës, ai ka bërë pak paraqitje publike që atëherë.
Edhe pse nuk e ka mbyllur derën për mundësinë e rifillimit të negociatave bërthamore, Khamenei është mbështetur në frymën nacionaliste kur ka folur, duke nxitur unitetin midis fraksioneve rivale politike dhe duke u tërbuar kundër Izraelit dhe perëndimit.
Por ai nuk ka ofruar asnjë aluzion për ndonjë reformë politike. Ndryshimi i vetëm kyç në krye të strukturës udhëheqëse ka qenë emërimi i Ali Larijani, një zyrtar veteran i regjimit dhe ish-negociator bërthamor, në një post të lartë në Këshillin Suprem të Sigurisë Kombëtare.
Analistët e interpretuan ngritjen në detyrë të Larijani-t, një konservator i konsideruar politikisht si centrist, si një shenjë se regjimi do ndiqte një qasje të kujdesshme dhe pragmatike si ndaj politikës së brendshme ashtu edhe ndaj asaj të jashtme, duke përfshirë çdo rifillim të negociatave bërthamore me SHBA-në.
Por brenda sistemit po rritet padurimi, mes shqetësimeve se koha po mbaron për të siguruar mbijetesën e tij, thotë Saeed Laylaz, një analist nga kampi reformist.
Analistët madje sugjerojnë se Khamenei mund të përballet me presion në rritje nga brenda sistemit qeverisës për të mbikëqyrur trashëgiminë ose ndryshimet në strukturën udhëheqëse për të zvogëluar rreziqet e paqëndrueshmërisë.
“Nga një këndvështrim politik dhe shoqëror, nuk është e mundur të vazhdohet të drejtohet vendi në këtë mënyrë”, thotë Laylaz.
“Është shumë e qartë, nuk kemi ujë, nuk kemi gaz, nuk kemi shpresë për të ardhmen, nuk kemi para për të paguar pagat.”
Ai parashikon një zhvendosje drejt asaj që ai e quan “Bonapartizëm” – një dyfishim i autoritarizmit, por më pak ideologjik dhe me politika sociale dhe të jashtme më të moderuara.
Megjithatë, mbështetësit e vijës së ashpër mendojnë se mësimet e luftës duhet ta bindin regjimin të zgjedhë një kandidat që do ishte edhe më i ashpër ndaj perëndimit.
“Ata duan të sigurohen që udhëheqësi i ardhshëm do e mbajë vendin të sigurt dhe do kërkojnë një kandidat që është i fortë në këto kritere”, thotë Foad Izadi, një Profesor i Asociuar për studime amerikane në Universitetin e Teheranit, i cili është afër linjës së ashpër.
Ai sugjeron që një brez i ri komandantësh më të linjës së ashpër mund të dalë pasi Izraeli vrau shefat veteranë ushtarakë të republikës.
“Kapaciteti ushtarak është më i vogël, por gatishmëria për ta përdorur atë është më e madhe”, thotë Izadi.
“Ata duhet të tregojnë se do të ketë një kosto serioze, jo vetëm për Izraelin, por edhe për Amerikën.”
Ai mban një qëndrim të ngjashëm ndaj çdo rifillimi të negociatave bërthamore me administratën Trump, duke thënë se njerëzit që janë shfajësuar janë ata që kundërshtuan bisedimet, kërkuan një ushtri më të fortë dhe thanë se SHBA-së nuk mund t’i besohet.
“Grupi i parë më pragmatik nuk mori asgjë për të gjitha vitet e negociatave të tyre”, thotë ai.
“Është shumë normale, jo vetëm që do të kesh retorikë më të ashpër, por do të kesh edhe një mendësi më të ashpër.”
Megjithatë, rreziku i ndjekjes së një linje më të ashpër është se kjo e alienon më tej një popullsi të lodhur nga vështirësitë ekonomike dhe të dëshpëruar për të dalë nga izolimi.
“Nëse regjimi nuk i zgjidh problemet e tij me perëndimin dhe SHBA-në, atëherë ndoshta publiku nuk do tregojë solidaritet herën tjetër”, thotë Momeni.
“Është një gjendje e brishtë dhe njerëzit mund të arrijnë në përfundimin se është aq e ngurtë dhe totalitare sa nuk është e gatshme të bëjë negociata kuptimplote.”
Edhe ekstremistët duket se e pranojnë që udhëheqja duhet, të paktën, të tregojë më shumë nga ajo që konservatorët e përshkruajnë si “tolerancë” ndaj popullsisë, ndërsa lufta nxori në pah rreziqet e trazirave sociale në kohë lufte.
Izadi thotë se lufta u ka dhënë ekstremistëve një “justifikim” për të pranuar disa reforma sociale, duke shtuar se atyre “u pëlqen ky unitet sepse e dinë se ideja pas sulmit ishte ndryshimi i regjimit”.
Për të shprehur pikëpamjen e tij, ai i bën shenjë një gruaje që nuk mban hixhab në një kafene.
“Ju konservatorët nuk e shikoni më si dikë që nuk po ndjek ligjin islamik, ju e shikoni si një iraniane që është sulmuar”, thotë Izadi.
“Ju ndiheni përgjegjës për ta mbrojtur atë.”
Por ekziston edhe një faktor tjetër që konservatorët politikë po vënë bast se do ta mbajë shoqërinë të bashkuar: frika.
Prej kohësh ekzistonte një ndjesi se iranianët, veçanërisht klasa e mesme, janë të kujdesshëm ndaj trazirave publike dhe asaj që mund të pasojë. Shkatërrimi në Siri pas një kryengritjeje popullore kundër regjimit të Asadit që u shndërrua në luftë civile është i gjallë në mendjet e tyre.
Tani, sulmi i Izraelit ka shtuar një shtresë të re frike – se Irani është i bllokuar në një luftë për mbijetesën e tij.
“Për sa kohë që njerëzit ndihen të kërcënuar, kjo do ta zgjasë jetën e republikës islamike”, thotë Izadi.
Jeta në Teheran në sipërfaqe është kthyer në normalitetin e paraluftës, rrugët e mbushura me makina, kafene dhe restorante plot me klientë.
Ka filluar puna për riparimin e dëmeve të shkaktuara nga sulmet ajrore izraelite; muret janë rindërtuar në një hyrje të burgut Evin që u bombardua dhe të burgosurit politikë janë kthyer në qelitë e tyre; skela janë ngritur rreth një blloku apartamentesh shumëkatëshe, kati i të cilit në katin e sipërm – shtëpia e zyrtarit të lartë të regjimit Ali Shamkhani – u shkatërrua; dhe flamuj të mëdhenj iranianë varen nga ndërtesat shumëkatëshe që shënojnë vendet e bombardimeve.
Megjithatë, shumë veta shqetësohen se sulmi i qershorit ishte vetëm raundi i parë. Edhe pse sulmet izraelite dhe amerikane dëmtuan rëndë objektet bërthamore të Iranit, programi i tij nuk është shkatërruar, thonë diplomatët perëndimorë.
Irani thotë se ruan aftësinë për të vazhduar pasurimin e uraniumit dhe këmbëngul se ende ka të drejtë ta bëjë këtë, dhe vendimi i Trump për të mbështetur luftën e Izraelit pikërisht kur Teherani ishte i angazhuar në negociata me SHBA-në ka ngurtësuar qëndrimin e regjimit mbi perspektivën e rifillimit të bisedimeve me Uashingtonin për të zgjidhur bllokimin bërthamor.
Ashtu si me politikën e brendshme, mesazhet e Teheranit janë të përziera.
Ministri i jashtëm iranian, Abbas Araghchi, thotë se Irani është ende i hapur për dialog, por vetëm nëse SHBA-të e sigurojnë se nuk do të ketë sulme ushtarake gjatë negociatave. Ai i tha FT se Teherani gjithashtu dëshiron që administrata Trump të bjerë dakord të kompensojë Iranin për dëmet e luftës – një ide që Uashingtoni e hodhi poshtë shpejt si “qesharake”.
Kërkesat e Iranit pasqyrojnë dëshirën e regjimit për të projektuar sfidë pas goditjes së tij, por edhe rezistencën në rritje brenda pjesëve të establishmentit që kundërshtojnë kthimin në negociata me Trump, i cili e vuri në lëvizje bllokimin bërthamor gjatë mandatit të tij të parë duke braktisur një marrëveshje të vitit 2015 që Teherani kishte nënshkruar me fuqitë botërore.
“Njerëzit po më thonë, ‘mos e humb më kohën, mos u mashtro prej tyre'”, thotë Araghchi.
Por sa më gjatë të mos ketë një zgjidhje diplomatike, aq më i madh është rreziku i një raundi tjetër konflikti, thonë analistët dhe diplomatët.
“Mund të ketë një cikël tjetër konflikti sepse operacionet ushtarake nuk kanë zgjidhur asgjë”, thotë një diplomat perëndimor.
“Ka debat rreth asaj se sa rëndë janë dëmtuar objektet bërthamore, por nuk është aq e dëmtuar sa të shkatërrohet programi.”
Pezeshkian, i cili u bë presidenti i parë reformist i Iranit në dy dekada kur u zgjodh vitin e kaluar, i ka artikuluar hapur dilemat e regjimit.
Në fund të muajit të kaluar, ai tha se qeveria ishte “goditur”, duke u ankuar se administrata e tij është prekur nga një fatkeqësi pas tjetrës.
“Sapo të arrijmë njëfarë stabiliteti, “vjen fatkeqësia tjetër”.
Dhjetë ditë më vonë, ai aludoi për presionin nga përfaqësuesit e vijës së ashpër që kundërshtojnë bisedimet me SHBA-në.
“Nuk doni të negocioni? Dakord. Çfarë do të bëni në vend të kësaj? Dëshironi të luftoni?” tha ai në një takim të mediave iraniane.
“Ata, Izraeli dhe SHBA-të na goditën; nëse i rindërtojmë centralet bërthamore, do na godasin përsëri. Dikush duhet të thotë çfarë të bëjmë. Këto nuk janë çështje që duhen trajtuar emocionalisht.”
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e FT
Përgatiti për Hashtag.al, Klodian Manjani
