Nga Olsi Bakalli
Në Shqipëri, historia politike shpesh shkruhet nga fituesit, por përditshmëria gjithmonë mbetet përgjegjësi e përbashkët. Me fitoren absolute të Edi Ramës më 11 maj 2025 dhe qëndrimin e tij në pushtet për një mandat të katërt – një precedent i pashoq në politikën shqiptare – vendi nuk ndodhet më në fazën e dilemës për “kush do të qeverisë”, por në pyetjen shumë më të thellë: si do të qeveriset?
E vërteta është se, pavarësisht fjalëve për stabilitet, përvoja na ka treguar se katër vitet e ardhshme mund të jenë po aq të zbrazëta sa katër të mëparshmet, nëse pushteti nuk e sheh veten më si një mjet kontrolli, por si një instrument zhvillimi. Dhe zhvillimi nuk është fjalë me katër rreshta në një program qeveritar që askush nuk e lexon — është një proces i gjatë, i ndërlikuar dhe mbi të gjitha, i maturuar mbi dije.
Është koha që Kryeministri, i lodhur ndoshta nga fitoret e paracaktuara dhe nga një opozitë që zgjidhet vetë për të humbur, të kuptojë se pushteti pa përmbajtje është vetëm një pushtet që qëndron pezull. Dhe pikërisht tani, kur nuk ka më kë për të fajësuar, Rama ka një mundësi reale për të qeverisur jo thjesht për të mbijetuar, por për të lënë gjurmë që nuk maten me metrat e shesheve të rindërtuara apo kilometrat e rrugëve të asfaltuara. Ato maten me jetën që ndodh përbrenda.
Në këtë kuptim, debati publik që duhet të ngrejmë si qytetarë nuk ka të bëjë me emrat e ministrave, por me karakterin e sistemit qeverisës që duam të shohim. Është e domosdoshme që në themelin e çdo vendimi të jetë dija, jo impulsi; analiza, jo reagimi; dhe politika, jo si instinkt propagandistik, por si shkencë sociale. Shqipëria ka nevojë për një departament kërkimi strategjik pranë Kryeministrisë, të përbërë nga studiues të rinj, të pavarur, që ndihmojnë qeverinë të shohë përtej cikleve zgjedhore dhe krizave afatshkurtra.
Le të jenë ata që shkruajnë dokumentet e bardha mbi arsimin, shëndetësinë, bujqësinë dhe administratën. Nëse ky departament nuk ekziston ende, atëherë është koha që të krijohet. Dhe nëse ekziston vetëm në letër, është koha që të mos sillet më si një zyrë stafi politik, por si një tru kombëtar i gjallë.
Për të parë përpara, duhet të fillojmë nga baza: arsimi, sidomos arsimi profesional, që në Shqipëri ka mbetur peng i një mentaliteti që e sheh zanatin si dështim, jo si mundësi. Në një vend ku mungojnë specialistë, ku fabrikat që kanë mbetur janë të pangopura për teknikë, elektricistë apo inxhinierë të mirë, dhe ku të rinjtë ikin sepse nuk gjejnë vendin e vet, arsimi profesional është më shumë se një alternativë – është një shpëtim. Nëse nuk investojmë aty, thjesht po edukojmë gjenerata për t’u bërë emigrantë.
Po ashtu, shëndetësia nuk mund të mbetet fushë për retorikë. Pas çdo slogani për spitale të ndriçuara, ekziston një pacient që pret me orë për të parë një mjek. Sistemi duhet të menaxhohet si një strukturë kritike për funksionimin e shtetit, me mjekë që nuk largohen, me infermierë që nuk mbijetojnë dhe me një infrastrukturë që nuk shembet para se të inaugurohet. Një menaxhim i tillë kërkon njerëz që kuptojnë sistemin, jo vetëm që dinë ta mbulojnë me ngjyra.
Administrata publike, nga ana tjetër, është pasqyra më e qartë e seriozitetit të një shteti. Shqipëria ka vuajtur shumë nga paaftësia për të ndërtuar një administratë që funksionon për qytetarin dhe jo për partinë. Reforma në pronësi, në taksim, në lejet dhe licencat, në digjitalizim të shërbimeve – të gjitha lidhen me një trupë administrate që di të zbatojë rregulla dhe jo urdhra. Dhe kjo administratë nuk do të vijë nga ajri – duhet të krijohet me politika rekrutimi, trajnimi dhe promovimi të bazuara në meritë, jo në afërsi politike.
Në fund, çështja e emigracionit është plagë që shkon shumë më thellë se sa thjesht mungesa e shpresës. Është simptomë e një ekonomie të cunguar, ku bujqësia dhe blegtoria trajtohen si sektorë folklorikë dhe jo si shtylla ekonomike që mund të mbajnë turizmin, gastronominë dhe zhvillimin rural. Pa investime në zinxhirin e vlerës – nga prodhimi te përpunimi – Shqipëria do të vazhdojë të importojë produkte që mund t’i kishte eksporte.
Nëse kanë mbetur vetëm të rinj që duan të punojnë në shtet, dhe nëse të gjithë të tjerët duan të ikin, kjo nuk është mungesë dëshire, por mungesë kuptimi. Qeveria e re, nëse do të jetë më shumë se një kopje e zbehur e të mëparshmes, duhet të fillojë me një pyetje të thjeshtë: çfarë sistemi po ndërtojmë, dhe për kë? Nëse nuk ndërtojmë një sistem që të rrinë të mirët, atëherë do na mbeten vetëm ata që nuk kanë ku shkojnë. Dhe me ta, nuk ndërtohet dot as një vend, as një e ardhme.
Bletët ikën, kosherja rri
Adriani ishte kthyer përkohësisht në Shqipëri, me idenë naive – siç do të thoshte vetë – për të investuar në bujqësi. Ishte një nga ata shqiptarë që kishte ikur herët, në vitet e rrëmujshme të tranzicionit, me një çantë të lehtë e një mall të rëndë. E kishte ndërtuar jetën e tij në Itali, por në zemër i kishte mbetur diçka pezull: pyetja e pashuar “Si e kemi lënë këtë vend?”. Kjo pyetje e përndiqte sa herë që shkelte në aeroportin “Nënë Tereza”, apo kur udhëtonte në rrugët me gropa të fshatit të tij të lindjes, ku dikur jetonin njerëz, ndërsa sot jetonin vetëm kujtime.
Në bregun tjetër të këtij kontrasti që përndjek Shqipërinë e vitit 2025 ishte Fiona, një turiste britanike që kishte rënë rastësisht në dashuri me natyrën, kuzhinën dhe historinë e këtij vendi ende të paprekur. “Si e keni lënë një vend kaq të bukur?” e pyeti ajo Adrianin një pasdite kur rrinin në një verandë që shikonte malin dhe detin njëkohësisht. Ajo nuk e dinte se përgjigjja ishte më e trishtë se sa çdo shpjegim politik: “Sepse nuk kemi më kush të besojë se mund të mbijetojmë këtu.”
Në një ekonomi ku më shumë shqiptarë mbjellin ullinj në Puglia sesa në Divjakë, pyetja nuk është thjesht “Pse po ikin të rinjtë?”, por “Kush do të mbetet për të mbjellë, për të rritur, për të ndërtuar?”. Emigrimi nuk është më një valë – është një rrjedhje e përhershme e shpresës. Është një zgjedhje personale, por edhe një akt proteste kolektive ndaj një sistemi që as nuk stimulon, as nuk garanton. Siç shprehet Amartya Sen, zhvillimi nuk është thjesht rritje ekonomike, por zgjerim i mundësive reale të njerëzve për të bërë zgjedhje domethënëse. Kur nuk ka më zgjedhje, emigrimi mbetet i vetmi itinerar i arsyes.
Sot, Shqipëria është një vend ku fshati nuk mbjell më, qyteti nuk konsumon vendase, dhe turisti ha djathin grek në jug, ndërsa sheh një kasolle të braktisur në Labëri. Paradoksi është i dhimbshëm: kemi tokë pjellore, kemi klimë mesdhetare, kemi traditë blegtorale, por kemi një shtet që për dekada nuk ka ditur, nuk ka dashur ose nuk ka mundur të lidhë bujqësinë me zhvillimin.
Referuar teorisë së “zinxhirit të vlerës” në bujqësi (Porter, 1985), mungesa e lidhjeve ndërmjet prodhuesit, përpunuesit dhe tregut është katastrofike. Në Shqipëri, ky zinxhir është ose i këputur ose i mbështjellë në burokraci. Një fermer nuk ka nevojë për një manual me 64 faqe sesi të aplikojë për një subvencion – ka nevojë për garanci që produkti i tij do të blihet, se do të transportohet, se do të ruhet, dhe mbi të gjitha, se nuk do t’i konkurrohet me djathin industrial të importuar që kalon kufirin më lehtë sesa malli i tij fshatin tjetër.
Kur bujqësia nuk prodhon dot, blegtoria braktiset. Dhe kur ato braktisen, turizmi mbetet si një guaskë bosh. Sepse një turizëm i qëndrueshëm nuk mund të mbështetet vetëm në plazhe të stinës dhe resorte elitare. Ai ka nevojë për autenticitet: për djathë të freskët, bukë të gatuar në shtëpi, histori që vijnë nga fshatrat e banuar dhe jo nga broshurat e marketingut.
Siç ka theksuar OECD, turizmi rural është një mundësi për të krijuar zhvillim të integruar në zona të brishta, duke ruajtur trashëgiminë dhe ndërtuar ekonomi vendore të qëndrueshme. Por për këtë duhet një vizion i bashkërenduar, jo thjesht një agjenci me logo të re.
Shqipëria ka një problem strukturor me mënyrën sesi trajton fshatin – si një kartolinë nostalgjie, por jo si një realitet ekonomik. Sipas të dhënave të Eurostat, Shqipëria mbetet një nga vendet më të urbanizuara në Ballkan, por jo sepse qytetet ofrojnë jetë më të mirë, por sepse fshatrat nuk ofrojnë më as jetë. Një fshat ku nuk ka më shkollë, nuk ka ambulancë, nuk ka treg – nuk është më zonë rurale, por territor i humbur.
Në këtë boshllëk vijnë edhe tensionet mbi pronësinë. Shumë emigrantë si Adriani hasin pengesën kryesore jo në tokën e pa punuar, por në tokën e pa dokumentuar. Pa një regjistër të saktë kadastral, asnjë investim nuk është i sigurt. E ndërsa në letër flitet për “digjitalizim të pronësisë”, realiteti është ende në fazën e gjykatave që vendosin mbi kufijtë e një are të trashëguar.
Aty ku prona është pasiguri, asnjë zhvillim nuk ngrihet mbi themel të shëndoshë. Siç do të shprehej Michael Lipton në teorinë e tij mbi varfërinë rurale, mungesa e të drejtave të qarta të pronësisë është ndër faktorët kryesorë që ndalon ngritjen ekonomike në zonat rurale.
Fermat nuk trashëgohen më. Jo për shkak të mungesës së vlerës, por për shkak të mungesës së besimit. Fëmijët nuk trashëgojnë më lopën e gjyshit, por vizën e ambasadës. Dhe kur kjo ndodh, nuk është një çështje thjesht ekonomike, por një çështje politike, kulturore dhe madje edhe ekzistenciale. Siç e thoshte Paul Collier në “The Bottom Billion”, zhvillimi i qëndrueshëm kërkon institucione që i japin qytetarit mundësinë të jetë pjesë aktive e jetës ekonomike – dhe jo vetëm konsumator i modelit të tjetrit.
Shqipëria ka nevojë për një politikë të re që nuk i sheh më këta sektorë si të veçuar. Në vend të strategjive të ndara për turizmin, bujqësinë dhe emigracionin, duhet një vizion që i lidh ato. Një politikë që i përgjigjet pyetjeve që nuk duan thjesht slogane, por zgjidhje të guximshme:
Si mund të ndërtojmë një ekonomi të qëndrueshme pa rikthyer dinjitetin e punës në tokë?
A mund të ketë turizëm autentik pa një fshat të gjallë dhe një identitet prodhues të gjallë?
A është koha për një politikë ku fermeri të trajtohet si sipërmarrës, jo si përfitues ndihme?
A mund të investojë shteti në infrastrukturë që qëndron – rrugë për të qëndruar, jo për të ikur?
A ka kuptim të flasim për zhvillim, kur mbështetja për bujqësinë është më e ngadaltë se traktori i vitit 1985?
Në fund të ditës, Adriani do të largohej sërish. Do të merrte avionin për në Bari, i rraskapitur nga zyrat dhe i zhgënjyer nga vizioni i munguar. Fiona do të postonte fotografi të bukura në Instagram, por pas fotove do të fshihej një pyetje: pse ky vend kaq i pasur ndihet kaq i varfër?
Nëse ky vend nuk bën pa emigrantët, pa prodhimin vendas, pa turizmin rural – atëherë pse po i braktis të tre?
Ndoshta është koha për të pyetur më me zë: A kemi një shtet që dëshiron të shpëtojë fshatin, apo vetëm ta përjetësojë në këngë folklorike?
Dhe nëse Shqipëria e nesërme do të ndërtohet mbi tokën e saj, atëherë duhet ta fillojmë me themelin më të nevojshëm: ta duam atë tokë si tokë për të jetuar – jo si tokë për t’i ikur.
