Pavarësisht nëse jeni besimtar apo jo, të vizitosh Hagia Sophia është një përvojë shpirtërore. Gjeniu arkitektonik i këtij vendi adhurimi – që u ndërtua si kishë në vitin 537 para se të shndërrohej në xhami në vitin 1453 – krijon një iluzion pafundësie. Duket sikur hapësira fillon të zgjerohet kur hyni në ndërtesë.
Alkimia akustike i shndërron murmuritjet e vizitorëve në tinguj vezullues, të pezulluar pa peshë në ajër, si jehona e një lutjeje në një gjuhë të lashtë.
Arti brenda ndërtesës është një dëshmi e bashkëjetesës. Nuk ka asnjë vend tjetër në Tokë ku mozaikët e krishterë të shenjtorëve dhe sundimtarëve bizantinë janë përballë me kaligrafisë islame, e njohur gjithashtu si Hüsn-i Hat – rrumbullake të mëdha që shfaqin emrat e Allahut (Zotit), të profetit Muhamed dhe të katër kalifëve, udhëheqësit e Islamit pas vdekjes së profetit Muhamedit.
Sot, Hagia Sophia është një nga xhamitë më të jashtëzakonshme në botë por edhe më shumë se kaq. Është gjithashtu një simbol, një dukuri kulturore dhe një monument.
Natyrisht, si shumica e strukturave monumentale, Hagia Sophia ka mitologjinë e saj. Nga shumë histori rreth ndërtesës, disa janë të vërteta, disa janë ekzagjerime dhe disa janë fantazi të hapura.
Më e madhe dhe më e mirë
Hagia Sophia e tanishme u ndërtua në shekullin e 6-të, kur Kostandinopoja – siç quhej atëherë Stambolli – ishte zemra e Perandorisë Bizantine të Krishterë Ortodokse që u shfaq pasi dominimi i Romës së Lashtë u pakësua dhe sundoi pjesë të Evropës dhe Afrikës veriore, deri në Spanjën e sotme, Libi, qytete në Egjipt dhe Turqi.
Ndërtesa që shohim sot nuk është origjinale, pasi i ka paraprirë dy kisha të mëparshme në të njëjtin vend – të cilat vetë janë ndërtuar mbi një tempull pagan.
E para thuhej se ishte porositur nga Kostandini, perandori romak që u konvertua në krishtërim dhe e zhvendosi qendrën e Perandorisë Romake në Kostandinopojë, duke sjellë epokën bizantine.
E quajtur “Magna Ecclesia” – latinisht për “Kisha e Madhe” – ajo u përurua nga djali i Kostandinit, Konstanti II, në vitin 360 të es. Më vonë u shkatërrua nga ndjekësit e Shën Gjon Gojartit, një ish-kryepeshkop i Kostandinopojës, i cili u dëbua nga qyteti. Përsëritja e dytë e tij u përurua në vitin 415 nga perandori Theodosius II, por u dogj përsëri në vitin 532 të es.
Kisha e tretë, Hagia Sophia e sotme, u ndërtua nga Justiniani I, një perandor ambicioz që urdhëroi ndërtimin e saj më 23 shkurt 523 të e.s.
Nëse besohet një burim historik anonim i cituar në “Enciklopedinë e Stambollit” nga historiani i shekullit të 20-të Resad Ekrem Koçu, Justiniani donte që kisha e tij të ishte më e madhe dhe më e zbukuruar se Tempulli i Solomonit në Jerusalem, vendi i prehjes legjendare të Arkës së Besëlidhjes, që thuhet se ka qenë në shekullin e 10 para Krishtit, shkruan CNN.
Gjatë ndërtimit të tij pesëvjeçar, Justiniani udhëzoi guvernatorët e tij provincialë që të dërgonin artefaktet më të mira nga rrënojat e lashta në territoret e tyre në Kostandinopojë për t’i përdorur në Hagia Sophia.
Kjo, me sa duket, e bëri punën. I njëjti burim anonim thotë se Justiniani ishte i mahnitur kur hyri për herë të parë. Ai vrapoi drejt altarit, ngriti sytë për të falënderuar Zotin që i dha mundësinë të ndërtonte një mrekulli të tillë – dhe bërtiti: “Ta kalova, Solomon!”
Është një histori e mrekullueshme por historiani dhe eksperti i Hagia Sophia Sedat Bornovali thotë se është e pavërtetë.
