Nga Joseph E. Stiglitz*
Tridhjetë e pesë vjet më parë, bota përjetoi një ndryshim epokal me rënien e komunizmit evropian. Francis Fukuyama e quajti në mënyrë të famshme këtë moment “fundi i historisë”, duke parashikuar se të gjitha shoqëritë përfundimisht do të shkonin drejt demokracisë liberale dhe ekonomive të tregut. Sot, është pothuajse një klishe të vëzhgosh se sa i gabuar ishte ai parashikim. Me kthimin e Donald Trump dhe lëvizjes së tij MAGA, ndoshta duhet ta quajmë epokën aktuale “fundi i përparimit”.
Shumica prej nesh e marrin progresin si të mirëqenë. Por ne duhet të kujtojmë se standardet e jetesës 250 vjet më parë ishin pak të ndryshme nga ato që ishin 2500 vjet më parë. Deri në Iluminizmin dhe Revolucionin Industrial nuk arritëm përmirësime të mëdha në jetëgjatësinë, shëndetin dhe standardet e jetesës që kanë përcaktuar modernitetin.
Mendimtarët iluministë e kuptuan se eksperimentimi dhe ngatërrimi shkencor mund t’i ndihmonin njerëzit të kuptojnë natyrën dhe të krijojnë teknologji të reja transformuese; dhe se shkencat sociale mund të mundësojnë një koordinim më të ngushtë në përpjekjet për të përmirësuar kushtet për të gjithë anëtarët e shoqërisë. Përpjekje të tilla kërkonin sundimin e ligjit për të zëvendësuar absolutizmin, respektin për të vërtetën që të mbizotëronte mbi obskurantizmin dhe ngritjen e ekspertizës në çështjet njerëzore. Ndër tiparet më shqetësuese të revolucionit MAGA është refuzimi i tij i plotë i këtyre vlerave.
A mund të vazhdojë përparimi? Ashtu siç sovjetikët arritën të lëshonin Sputnik-un, ne mund të shohim Trump dhe ndjekësit e tij të kryesojnë arritje të dukshme teknologjike në hapësirë dhe inteligjencë artificiale. Por a mund të presim vërtet që oligarkia e re e Amerikës të mbikëqyrë përparimet e qëndrueshme dhe të përbashkëta? Ata që janë në pushtet tani janë të shtyrë tërësisht nga kërkimi i pasurisë dhe nuk kanë asnjë rezervë për ta grumbulluar atë nëpërmjet shfrytëzimit dhe kërkimit të qirasë. Ata kanë demonstruar tashmë zgjuarsinë e tyre në përdorimin e fuqisë në treg dhe shfrytëzimin e platformave të mediave dhe teknologjisë për të çuar përpara interesat e tyre private përmes manipulimit dhe dezinformimit të gjerë.
Ajo që e dallon korrupsionin e sotëm të stilit amerikan nga format e kaluara është shkalla dhe pafytyrësia e tij. Ideja për të futur kartëmonedha 100 dollarësh në zarfe letre kafe tingëllon e çuditshme në krahasim me atë që kemi tani. Oligarkët amerikanë mund të “kontribuojnë” hapur me qindra miliona dollarë në fushatën zgjedhore të një politikani në këmbim të favoreve. Huaja prej 465 milionë dollarësh që Tesla mori nga administrata e Presidentit Barack Obama 15 vjet më parë do të duket si e pavlerë në krahasim me atë që po vjen.
Përparimi kërkon investime në shkencën bazë dhe një fuqi punëtore të arsimuar. Megjithatë, gjatë mandatit të tij të parë, Trump propozoi shkurtime kaq masive në fondet për kërkime, saqë edhe kolegët e tij republikanë nuk e pranuan. A do të tregojnë të njëjtën gatishmëri për t’i rezistuar edhe kësaj radhe?
Në çdo rast, a është ende i mundur përparimi kur institucionet përgjegjëse për avancimin dhe transmetimin e njohurive janë nën sulm të vazhdueshëm? Lëvizja MAGA nuk do të donte asgjë më shumë se të shkatërronte institucionet “elitare” ku ndodhin kaq shumë kërkime.
Asnjë vend nuk mund të përparojë vërtet nëse një pjesë e madhe e popullsisë vuajnë nga mangësitë në arsim, shëndetësi dhe ushqim me vlera ushqyese. Në Amerikë, rreth 16% e fëmijëve rriten në varfëri, performanca e përgjithshme në vlerësimet arsimore ndërkombëtare është mediokre, kequshqyerja dhe mungesa e strehimit janë bërë të përhapura dhe jetëgjatësia është më e ulëta nga çdo ekonomi e madhe e përparuar. Zgjidhja e vetme është shpenzimi publik më shumë dhe më i mirë. Megjithatë, Trump dhe ekipi i tij i oligarkëve janë të përkushtuar të shkurtojnë buxhetin sa më shumë që të munden. Një veprim i tillë do t’i linte Shtetet e Bashkuara edhe më të varura nga puna e huaj. Por emigrantët, madje edhe ata shumë të aftë, janë të mallkuar për ndjekësit MAGA të Trump.
Megjithëse Shtetet e Bashkuara kanë udhëhequr prej kohësh botën në avancimin e shkencës dhe teknologjisë bazë, është e vështirë të shihet se si mund të vazhdojë kjo nën drejtimin e Trump. Unë shoh tre skenarë të mundshëm. Në të parën, SHBA më në fund pajtohet me problemet e saj të rrënjosura thellë, refuzon lëvizjen MAGA dhe riafirmon përkushtimin e saj ndaj vlerave iluministe. Në të dytën, SHBA dhe Kina vazhdojnë rrugën drejt kapitalizmit oligarkik dhe kapitalizmit shtetëror autoritar, respektivisht, me pjesën tjetër të botës që mbetet prapa. Së fundi, SHBA dhe Kina qëndrojnë në rrugën e tyre, por Evropa merr flamurin e kapitalizmit progresiv dhe socialdemokracisë.
Fatkeqësisht, skenari i dytë ka shumë të ngjarë, që do të thotë se ne duhet të konsiderojmë se për sa kohë mangësitë në rritje të Amerikës do të mbeten të menaxhueshme. Kina ka avantazhe masive në zhvillimin e teknologjisë dhe AI, për shkak të tregut të saj të madh, ofertës së madhe të inxhinierëve dhe angazhimit për planifikimin afatgjatë dhe mbikëqyrjen gjithëpërfshirëse. Për më tepër, diplomacia e Kinës përballë 60% të vendeve jashtë Perëndimit ka qenë shumë më e suksesshme se ajo e Amerikës. Por, sigurisht, as Kina dhe as Amerika Trumpiane nuk janë të përkushtuara ndaj vlerave që kanë nxitur përparimin që nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë.
Tragjikisht, njerëzimi tashmë po përballet me sfida ekzistenciale. Përparimet në teknologji na ka dhënë mjetet për të shkatërruar veten dhe mënyra më e mirë për ta parandaluar këtë është përmes ligjit ndërkombëtar. Përveç kërcënimeve që vijnë nga ndryshimet klimatike dhe pandemitë, tani duhet të shqetësohemi edhe për AI të parregulluar.
Disa do të kundërshtojnë se ndërsa mund të ketë një pauzë në progres, investimet e kaluara në shkencën bazë do të vazhdojnë të japin kthime të vlefshme. Përveç kësaj, mund të shtojnë optimistët, çdo diktaturë përfundimisht përfundon dhe historia vazhdon. Një shekull më parë, fashizmi përfshiu botën. Por kjo çoi në një valë demokratizimi, me dekolonizimin dhe lëvizjet për të drejtat civile që kundërshtonin diskriminimin racor, etnik dhe gjinor.
Problemi është se ato lëvizje të suksesshme shkuan vetëm kaq larg dhe koha nuk është në anën tonë. Ndryshimet klimatike nuk do të presin që ne të marrim vendimin tonë. A do të gëzojnë amerikanët progres të vazhdueshëm në formën e prosperitetit të përbashkët, bazuar në arsim, shëndet, siguri, komunitet dhe një mjedis të pastër? Dyshoj. Dhe a do të ketë fundi i progresit në Amerikë efekte të dëmshme globalisht? Pothuajse me siguri.
Është shumë herët për të ditur se cilat do të jenë pasojat e plota të presidencës së dytë të Trump. Historia me të vërtetë vazhdon; por mund të lërë pas përparimin.
* Joseph E. Stiglitz, është laureat i Nobelit në ekonomi dhe profesor në Universitetin e Columbias. Ai është bashkëkryetar i Komisionit të Pavarur për Reformën e Tatimeve Ndërkombëtare të Korporatave dhe autor, së fundmi, i librit Rruga drejt lirisë: Ekonomia dhe shoqëria e mirë (W. W. Norton & Company, Allen Lane, 2024).
VINI RE: Artikulli është pronë intelektuale e Project Syndicate
