Nga Olsi Bakalli
2. Anatomia e një sistemi që sëmur para se të shërojë
Në një paradoks të thellë midis përkushtimit individual dhe braktisjes kolektive, historia e Dr. Arturit, dikur student i mësuesit idealist Gjergji, shpaloset si një rrëfim i trishtë i shëndetësisë shqiptare. Në prag pensioni, Arturi nuk është më thjesht një mjek – ai është dëshmitar i zhbërjes së një sistemi, një dëgjues i rënkimeve të pacientëve dhe një përcjellës i heshtur i kolegëve të rinj që nisen drejt Gjermanisë apo Italisë. Ai është një prej të fundit që ka mbetur, në një spital që ngjan më shumë me një stacion pritjeje për të dënuarit me varfëri, se sa me një institucion për shërim.
Në vitin 2025, sistemi shëndetësor shqiptar mbetet një plagë kronike që nuk shërohet as me miliardat që injektohen çdo vit në buxhet, e as me sloganet boshe që burojnë nga dritaret e ministrive që Arturi shikon me trishtim. Ashtu siç do thoshte Paul Farmer, një ndër mendjet më të ndritura në fushën e mjekësisë sociale, “sëmundja është shpesh më pak biologjike dhe më shumë politike”. Në Shqipëri, ajo është edhe burokratike e klientelistike, edhe e veshur me një indiferencë strukturore që i jep përparësi pwrfitimit mbi pacientin.
E drejta për shëndet, e garantuar në Kushtetutë dhe në nenet e traktateve ndërkombëtare, në praktikë është kthyer në një privilegj që blihet me para, lidhje ose fat. Pacientët paguajnë një herë përmes kontributeve të sigurimit shëndetësor – të cilat shpesh janë të imponuara në mënyrë formale por të padukshme në efekt – dhe një herë nën dorë, për të përshpejtuar radhën, për të siguruar një diagnozë më të saktë, ose për të shmangur indiferencën. Në këtë situatë, jo vetëm që dëmtohet koncepti i “shtetit social”, por përçudnohet vetë thelbi i shërbimit shëndetësor: mbrojtja e njeriut në momentin e tij më të brishtë.
Michael Marmot ka folur gjatë për “determinantët socialë të shëndetit” – faktorë si varfëria, edukimi, dhe papunësia, të cilët ndikojnë drejtpërdrejt në shëndetin e një individi. Në Shqipëri, këta determinantë janë të pashkëputshëm nga vetë sistemi shëndetësor, i cili, në vend që të jetë një mburojë ndaj pasigurisë, është kthyer në një instrument përforcues i saj. Kur një kurë për sëmundje kronike kushton sa një rrogë mesatare, pabarazia nuk është më vetëm problem ekonomik – ajo është krim social.
Industria farmaceutike në vend funksionon me një logjikë që ndonjëherë ngjan me tregun e lirë në një vend pa arbitër. Çmimet shpesh janë të pakontrolluara, barnat e dyta ose të treta duhen identifikuar nga vetë pacientët, dhe marrëdhënia midis prodhuesve, përfaqësuesve farmaceutikë, dhe politikës është e mjegullt dhe e paprekshme. Në vend të një Agjencie të Barnave që të funksionojë si një rregullator i pavarur, kemi një mekanizëm më shumë formal sesa funksional, ku transparenca është luks dhe interesi publik, një nocion i vagullt.
Skema e sigurimeve shëndetësore mbetet një tjetër iluzion. Në vend që të funksionojë si rrjetë sigurie për qytetarin, ajo perceptohet më shumë si një taksë pa kthim. Pyetja legjitime është: Kush përfiton realisht nga ky sistem? Pacienti që mbetet me recetë në xhep dhe pa mundësi për ta mbushur? Apo ndërmjetësit që përfitojnë nga informaliteti dhe mungesa e kontrollit?
Strategjia e qeverisë për shëndetësinë mbetet shpesh jashtë kontekstit të realitetit. Dokumentet zyrtare flasin për objektiva të zhvillimit të qëndrueshëm, siç është SDG 3 (Shëndet i mirë dhe mirëqenie për të gjithë), por në praktikë mungojnë mekanizmat e matjes së progresit dhe përputhshmërisë me këto objektiva. Një strategji e tillë kërkon më shumë sesa infografikë dhe konferenca – kërkon angazhim afatgjatë, vullnet politik të pastër dhe kapacitet institucional që, për momentin, janë të mangët.
Investimi në kujdesin parësor – në mjekun e familjes, në parandalim, në edukim shëndetësor – është një tjetër premisë që nuk arrin të përkthehet në praktikë. Në shumicën e rasteve, shëndeti trajtohet vetëm kur sëmundja ka avancuar, dhe ndërhyrja është tashmë më e kushtueshme dhe shpesh e vonuar. Në këtë mënyrë, sistemi nuk funksionon si mjek, por si murg që arrin të lexojë fatin vetëm pas dënimit.
Shtresa tjetër e krizës është ajo e drejtimit dhe menaxhimit të spitaleve publike. Kur pozicionet kyçe mbushen nga militantë partiakë dhe jo profesionistë të fushës, cilësia e shërbimit bie ndjeshëm, si në aspektin etik, ashtu edhe në atë organizativ. Kjo krijon një tjetër formë pabarazie – jo më vetëm në mes të pasurve dhe të varfërve, por edhe midis pacientëve të qyteteve të ndryshme, spitaleve me staf të përgatitur dhe atyre me emërime politike.
Digjitalizimi i sistemit shëndetësor, një nga pikat kyçe të reformave në vende të ngjashme me Shqipërinë, mbetet kryesisht në nivel propagandistik. Qytetarët ende rrinë me orë në radhë për një recetë, analizë apo një referim që në shumë vende mund të bëhet online për disa minuta. Kjo nuk është thjesht çështje teknologjie, por kulturë administrative dhe vullnet politik për të lehtësuar jetën e njerëzve.
Në thelb të kësaj analize qëndron pyetja e fundit, por ndoshta më e rëndësishmja: A mund të ndërtojmë një sistem shëndetësor që e vë njeriun përpara interesit ekonomik? Amartya Sen, në teorinë e tij për zhvillimin si liri, argumenton se shëndeti nuk është luks, por parakusht për të zgjeruar hapësirat e zgjedhjeve individuale. Në këtë kuptim, shëndetësia nuk duhet parë si kosto buxhetore, por si investim në dinjitetin dhe lirinë e qytetarit.
Në Shqipërinë e vitit 2025, një qasje e tillë duket ende e largët. Por ndoshta është pikërisht koha që të ngrihet një debat publik i informuar, i guximshëm dhe gjithëpërfshirës: jo për të prodhuar një tjetër strategji në letër, por për të rimenduar nga e para sistemin – duke e vendosur dinjitetin si busull, etikën si themel dhe barazinë si destinacion.
Sepse një vend nuk matet nga sa të pasur prodhon, por nga sa jetë shpëton – e për këtë, duhet më shumë se para. Duhet vizion, ndershmëri dhe mbi të gjitha, njerëzi.
